شعر «پروردۀ عشق» و معنی شعر:

درس ششم

پروردۀ عشق

• شاعر: نظامی گنجه ای
• قالب شعر: مثنوی
• اثر: لیلی و مجنون

چون رایت عشق آن جهانگیر                 شد چون مه لیلی آسمان گیر

قلمرو فکری:

وقتی شهرت و آوازۀ عشق مجنون مانند چهرۀ زیبای لیلی در جهان پیچید ...

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله بلاغی

رایت ß   نقش نهاد

مَه ß   نقش متمم

آسمان گیر ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

جهانگیر و آسمان گیر ß   قافیه

رایتِ عشق ß   اضافۀ تشبیهی

جهانگیر ß   کنایه از مجنون

آسمان گیر شدن ß   کنایه از مشهور شدن

آسمان گیر شدن ß   اغراق

مَه ß   استعاره از چهره

مَه و آسمان ß   تناسب

چون و چون ß   جناس تام

لیلی ß   ایهام تناسب:

• 1- لیلی خانم
• 2- یک شب؛ که با ماه و آسمان تناسب دارد

رایت عشق مانند مَه لیلی ß   تشبیه

مفهوم:

مشهور شدن عشق لیلی و مجنون در همه جا

هر روز خَنیده نام ‌تر گشت                    در شیفتگی تمام تر گشت

قلمرو فکری:

مجنون هر روز معروف تر می شد و عشق و دلباختگی اش نسبت به لیلی افزایش می یافت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله به شیوۀ عادی

خنیده نام تر ß   نقش مسند

تمام تر ß   نقش مسند

هر روز ß   ترکیب وصفی

قلمرو ادبی:

خنیده نام تر و تمام تر ß   قافیه (گشت ß   ردیف)

خنیده نام تر گشتن ß   کنایه از مشهورتر شدن

مفهوم:

شهرت و عشق روز افزون

برداشته دل ز کار او بخت                      درمانده پدر به کار او سخت

قلمرو فکری:

شانس و اقبال از مجنون روی برگرداند و پدرش در حلّ مشکل او، بسیار ناتوان و نا امید شده بود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

بخت ß   نقش نهاد

پدر ß   نقش نهاد

سخت ß   نقش قید

قلمرو ادبی:

بخت و سخت ß   قافیه

دل برداشتن ß   کنایه از نا امید شدن

درماندن ß   کنایه از ناتوان شدن

بخت و سخت ß   جناس ناقص اختلافی

بخت از کاری دل بردارد ß   تشخیص و استعاره

کار در مصراع دوم ß   استعاره از عشق

مصراع اول ß   کنایه از بدشانسی

مفهوم:

بدشانسی و درماندگی برای حلّ مشکل

خویشان همه در نیاز با او                      هر یک شده چـاره‌ ساز با او

قلمرو فکری:

همۀ اقوام، برای حلّ مشکل او، به چاره اندیشی پرداختند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله بلاغی

همه ß   نقش بدل

قلمرو ادبی:

نیاز و چاره ساز ß   قافیه (با او ß   ردیف)

در نیاز بودن ß   کنایه از محبّت و همدردی و دلسوزی

مفهوم:

همدردی و چاره اندیشی اقوام برای حلّ مشکل

بیچارگی  ورا  چو دیدند                                     در چاره‌گری زبان کشیدند

قلمرو فکری:

وقتی درماندگیِ پدر مجنون را مشاهده کردند، برای چاره جویی به گفتگو پرداختند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

دیدند و کشیدند ß   قافیه

زبان کشیدن ß   کنایه از سخن گفتن و شروع به حرف زدن کردن

بیچارگی و چاره گری ß   مراعات نظیر (تناسب)

مفهوم:

مشورت برای حلّ مشکل

گفتند بـه اتفاق یک سر             کز کعبه گشاده گردد این در

قلمرو فکری:

همگی به این نتیجه رسیدند که این مشکل فقط با زیارت خانۀ خدا حل می شود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

به اتّفاق ß   نقش قید

یک سر ß   نقش قید

به اتّفاق و یک سر ß   رابطۀ ترادف

در ß   نهاد

قلمرو ادبی:

سر و در ß   قافیه

در ß   استعاره از مشکل عشق مجنون

کعبه ß   مجاز از زیارت خانۀ کعبه

گشوده شدن در ß   کنایه از حلّ مشکل

واج آرایی حرف «د»

مفهوم:

خداوند، درمانگر و حل کنندۀ تمام مشکلات است

حاجت گه جمله جهان اوست                محراب زمین و آسمان اوست

قلمرو فکری:

خانۀ خدا محلّ برآورده شدن نیاز همۀ مردم جهان و قبله گاه اهل زمین و آسمان است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

جهان و آسمان ß   قافیه (اوست ß   ردیف)

جهان ß   مجاز از موجودات جهان

زمین و آسمان ß   تضاد و مجاز از موجودات زمینی و آسمانی

زمین و آسمان ß   مجاز از موجودات زمینی و آسمانی

واج آرایی حرف «ج»

مفهوم:

خداوند، حاجت بخش و اجابت کنندۀ خواسته هاست

همۀ موجودات، خداوند را می پرستند

چون موسم حج رسید برخاست             اشتر طلبید و محمل آراست

قلمرو فکری:

وقتی زمان حج فرارسید، پدر مجنون شتری آماده کرد و کجاوهای بر روی آن قرار داد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

برخاست و آراست ß   قافیه

مصراع دوم ß   کنایه از آماده شدن

محمل و اشتر ß   مراعات نظیر (تناسب)

فرزند عزیز را به صد جهد                      بنشاند چو ماه در یکی مهد

قلمرو فکری:

پدرِ مجنون با تلاش فراوان، فرزند عزیزش را که مثل ماه زیبا بود، در کجاوه نشاند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

فرزند ß   نقش مفعول

ماه ß   نقش متمم

قلمرو ادبی:

جهد و مهد ß   قافیه

فرزند مانند ماه ß   تشبیه

مهد و جهد ß   جناس ناهمسان

صد ß   نماد کثرت، مجاز از زیادی

صد ß   اغراق

واج آرایی حرف «د»

آمد سوی کعبه سینه پر جوش              چون کعبه نهاد حلقه بر گوش

قلمرو فکری:

پدرِ مجنون با دلی پُر از درد به سوی خانۀ خدا آمد و به خدا متوسّل شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

حلقه ß   نقش مفعول

قلمرو ادبی:

جوش و گوش ß   قافیه

سینه ß   مجاز از دل و تمام وجود

سینه پُرجوش ß   کنایه از دردمند

حلقه در گوش ß   کنایه از بندگیِ کسی را کردن

حلقه به گوش بودن کعبه ß   تشخیص و استعاره

حلقه ß   ایهام:

• 1- حلقۀ درِ خانۀ کعبه
• 2- حلقۀ بندگی غلامان

پدر مجنون مانند کعبه ß   تشبیه

کعبه مانند غلام ß   تشبیه

مفهوم:

متوسّل شدن به خداوند

نهایت فرمان برداری و بندگی

گفت ای پسر این نه جای بازی است                  بشتاب که جای چاره سازی است

قلمرو فکری:

پدر مجنون به پسرش گفت: ای پسر! اینجا، جای تفریح و بازی نیست. عجله کن که جایگاه درمانِ تو همین جاست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   5 جمله

این ß   منظور کعبه

پسر ß   نقش منادا

قلمرو ادبی:

بازی و چاره سازی ß   قافیه (است ß   ردیف)

جای بازی نبودن ß   کنایه از بی ارزش نبودن

جای ß   آرایۀ تکرار

مفهوم:

پیشگاه خداوند، جایگاه اصلی برای رسیدن به خواسته هاست

گو یا رب از این گزاف کاری                     توفیق دهم به رستگاری

قلمرو فکری:

بگو: خدایا! توفیق بده که از این کار بیهوده (عاشقِ لیلی بودن) رها شوم و به سعادت برسم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

رب ß   نقش منادا

توفیق ß   نقش مفعول

«ــَـم» در «دهم» ß   متمم

قلمرو ادبی:

گزاف کاری و رستگاری ß   قافیه

گزاف کاری ß   کنایه از عشق و عاشقی

رب و توفیق و رستگاری ß   مراعات نظیر (تناسب)

مفهوم:

بیهودگی عشق

تقاضای رهایی و خلاصی از عشق

دریاب که مبتلای عشقم                        آزاد کن از بلای عشقم

قلمرو فکری:

بگو خدایا گرفتار عشق هستم، با عنایت و لطف خودت مرا از این بلا رها کن.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

مبتلا ß   نقش مسند

آزاد ß   نقش مسند

عشق ß   نقش مضاف الیه

«ــَـم» در مصراع اول ß   فعل اسنادی به معنای «هستم»

«ــَـم» در مصراع دوم ß   نقش مفعول دارد (مرا آزاد کن)

قلمرو ادبی:

مبتلای و بلای ß   قافیه (عشقم ß   ردیف)

بلای عشق ß   اضافۀ تشبیهی

مبتلا و آزاد ß   تضاد

مفهوم:

تقاضا از خداوند برای حلّ مشکل عشق

مجنون چو حدیث عشق بشنید             اوّل بگــریست پس بخندید

قلمرو فکری:

مجنون وقتی سخن عشق را شنید، اول گریه کرد و سپس خندید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جملۀ عادی

حدیث ß   نقش مفعول

عشق ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

بشنید و بخندید ß   قافیه

گریست و خندید ß   تضاد

حدیث و بشنید ß   مراعات نظیر (تناسب)

مجنون و عشق ß   مراعات نظیر (تناسب)

مفهوم:

غم و شادی در عشق، همراه هم هستند

از جای چو مار حلقه برجست                 در حلقه زلف کعبه زد دست

قلمرو فکری:

مجنون مثلِ مارِ حلقه زده که از جای خود می جهد، به سرعت برخاست و به حلقۀ درِ کعبه متوسّل شد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

نقش واژۀ «حلقه» در مصراع اول ß   صفت

نقش واژۀ «حلقه» در مصراع دوم ß   متمم

قلمرو ادبی:

مجنون مانند مار حلقه زده ß   تشبیه

زلف کعبه ß   اضافۀ استعاری و تشخیص

دست در حلقه زدن ß   کنایه از پناه بردن و توسّل

دست ß   مجاز از پنجۀ دست

حلقه و حلقه ß   جناس همسان (تام)

مار و حلقه ß   تناسب

در و حلقه ß   تناسب

زلف و دست ß   تناسب

مفهوم:

پناه بردن و متوسّل شدن به خداوند

می‌گفت گرفته حلقــه در بر                    کامروز منم چو حلقه بر در

قلمرو فکری:

مجنون درحالی که حلقۀ درِ خانۀ کعبه را در آغوش گرفته بود، می گفت: امروز مانند این حلقه به تو متوسّل شده ام.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

حلقه در بر ß   نقش قید

امروز ß   نقش قید

چو حلقه بر در ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

در بر و بر در ß   قافیه

من مانند حلقه بر در هستم ß   تشبیه

حلقه در بر گرفتن ß   کنایه از توسّل

در و بر ß   جناس ناقص اختلافی (ناهمسان)

بر (آغوش) و بر (حرف اضافه) ß   جناس تام

در (حرف اضافه) و در (درِ خانه) ß   جناس تام

حلقه ß   آرایۀ تکرار

مفهوم:

پناه بردن و متوسّل شدن به خداوند

به وصال و دیدار معشوق نرسیدن

گـویند ز عشق کن جدایی                       این نیست طـریق آشنایی

قلمرو فکری:

خدایا! به من می گویند: از عشق (لیلی) دوری کن! امّا این راه و رسم عاشقی و دوستی نیست.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

جدایی ß   مفعول

طریق ß   مسند

قلمرو ادبی:

جدایی و آشنایی ß   قافیه

عشق و جدایی و آشنایی ß   مراعات نظیر

آشنایی و جدایی ß   تضاد

آشنایی ß   مجاز از عشق

عشق ß   مجاز از لیلی

مفهوم:

وفاداری عاشق

ناممکن بودن دوری از عشق

پرورده عشق شد سرشتم                      جــز عشق مباد سرنوشتم

قلمرو فکری:

ذات و وجود من با عشق پرورش یافته است و به جز عشق و عاشقی نمی خواهم سرنوشتی داشته باشم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جملۀ بلاغی

«ــَـم» ß   نقش مضاف الیه

سرشت ß   نقش نهاد

سرنوشت ß   نقش نهاد

پرورده ß   نقش مسند

«عشق» در مصراع اول ß   مضاف الیه

«عشق» در مصراع دوم ß   متمم

قلمرو ادبی:

سرشت و سرنوشت ß   قافیه (ــَـم ß   ردیف)

پروردۀ عشق ß   اضافۀ استعاری و تشخیص

سرشت ß   مجاز از وجود و ذات

واج آرایی حرف «ش»

مفهوم:

دعا برای ماندن در دنیای عشق و آمیختگی بیشتر عشق با وجود شخص

یارب به خدایی خداییت             وانگه به کمال پادشاییت

قلمرو فکری:

خدایا! تو را به خداوندی ات و به عظمت و بزرگی ات قسم می دهم ...

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله به شیوۀ عادی

رب ß   نقش منادا

«ــَـت» در هر دو مصراع ß   نقش مضاف الیه

حذف فعل «قسم می دهم» به قرینۀ معنایی در جملات دوم و سوم

قلمرو ادبی:

خدایی ß   آرایۀ تکرار

رب، خدا، پادشاه ß   مراعات نظیر

واج آرایی حرف «ی»

کـــز عشق به غایتی رسانم                      کاو ماند اگر چه من نمانم

قلمرو فکری:

مرا در عشق به مرحله ای برسان که لیلی زنده بماند؛ اگرچه من زنده نباشم.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

«ــَـم» در «رسانم» ß   نقش مفعول (مرا برسان)

«ــَـم» در «نمانم» ß   شناسۀ فعل

عشق ß   نقش متمم

غایت ß   نقش متمم

قلمرو ادبی:

رسانم و نمانم ß   قافیه

مانَد و نمانَم ß   تضاد

مانَد و نمانَم ß   اشتقاق

واج آرایی حرف «م»

مفهوم:

فداکاری و جانبازی عاشق در راه معشوق

ماندگاری عشق پس از عاشق

گرچه ز شراب عشق مستم                    عاشق ‌تر ازین کنم که هستم

قلمرو فکری:

خدایا! هرچند وجودم از عشق سرشار است؛ امّا مرا از این هم عاشق تر و سرمست تر کن.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

مست ß   نقش مسند

عاشق تر ß   نقش مسند

«ــَـم» در «مستم» ß   فعل اسنادی «هستم»

«ــَـم» در «کنم» ß   نقش مفعول

قلمرو ادبی:

مست و هست ß   قافیه (ــَـم ß   ردیف)

شراب عشق ß   اضافۀ تشبیهی

مستم و هستم ß   جناس ناقص اختلافی

عشق و عاشق ß   مراعات نظیر و اشتقاق

مفهوم:

تقاضای عاشقی بیشتر

از عمر من آنچه هست بر جای              بستان و به عمــر لیلی افزای

قلمرو فکری:

خدایا! هرچه از عمر من باقی مانده، بگیر و به عمر لیلی اضافه کن.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

«عمر» در هر دو مصراع ß   نقش متمم

من ß   مضاف الیه

لیلی ß   مضاف الیه

قلمرو ادبی:

جای و افزای ß   قافیه

عمر ß   آرایۀ تکرار

مفهوم:

نهایت فداکاری و جانبازی عاشق در راه عشق

می ‌داشت پدر به سوی او گوش                        کاین قصه شنید گشت خاموش

قلمرو فکری:

پدر به سخنان مجنون گوش می داد. وقتی راز و نیاز عاشقانۀ او را شنید، ساکت شد و دیگر سخنی نگفت.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قصّه ß   مفعول

خاموش ß   مسند

قلمرو ادبی:

گوش و خاموش ß   قافیه

سوی کسی گوش داشتن ß   کنایه از شنیدن

خاموش گشتن ß   کنایه از سکوت

واج آرایی صامت «ش»

قصّه و گوش و شنید ß   مراعات نظیر

قصّه ß   استعاره از راز و نیاز عاشقانۀ مجنون

مفهوم:

سکوت و تسلیم در برابر عشق واقعی

دانست که دل اسیر دارد                       دردی نه دوا پذیر دارد

قلمرو فکری:

پدرش فهمید که مجنون سخت گرفتار عشق است و درد او درمان ناپذیر است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

دل ß   نقش مفعول

درد ß   نقش مفعول

اسیر ß   نقش مسند

قلمرو ادبی:

اسیر و دواپذیر ß   قافیه(دارد ß   ردیف)

دل اسیر داشتن ß   کنایه از عاشق شدن

درد ß   استعاره از عشق

درد و دوا ß   تضاد و تناسب

واج آرایی حروف «د» و «ر»

مفهوم:

درمان ناپذیری درد عشق